Mükemmeliyetçilik Çıkmazı / Uzman Psikolog Zehra Erol

Mükemmeliyetçilik nedir? Mükemmeliyetçi kişiler hangi davranış özelliklerini gösterme eğilimindedirler?
Mükemmeliyetçilik ulaşılabilir standartların ve sınırların ötesinde hedefleri olan ve bu hedeflere ulaşmak için aralıksız didinen ve kendi değerlerini başarılarına göre değerlendiren kişilerdir. Mükemmeliyetçi kişiler:
-Diğer insanların, onları ancak mükemmel olduklarında sevebilecekleri ve değerli göreceklerine inanırlar.
-Doğru olanı yapmak için yoğun çaba harcarlar. Bu da karar vermelerini zorlaştırır. Zorunlu olmadıkça karar almayı ertelerler.
-En ufak olumsuzlukta veya sıkıntı yaşadıklarında yaptıkları işten şikâyet eder, olumsuzlukların üzerinde düzelene kadar fazlasıyla dururlar.
-Birlikte yaşadıkları kişilerden akrabalardan, iş arkadaşlarından bir şey istemekte zorlanırlar. Diğer insanların işleri kendileri kadar iyi yapamayacaklarına inanırlar. Bu nedenle işleri kendileri yapmayı tercih ederler. Bir işi başkası yapmak durumunda kaldığında da o kişinin işi uygun şekilde yapıp yapmadıklarını kontrol ederler.
-Kendi değerlerini başarıyla değerlendirdikleri için başarılı olmak için kendilerini çok fazla zorlarlar. İşler istedikleri gibi gitmediğinde çok yoğun sıkıntı yaşarlar.
-Hem kendi hem de çevresindeki insanların yaptıkları hatalara karşı toleransları düşüktür.
-Olaylar istedikleri gibi gitmediğinde mutsuzluk ve öfke duygularını oldukça yoğun yaşarlar.
-İlişkilerinde tezcanlı ve tahammülsüzdürler.
-Birçok konuda doğru, yanlış gibi kesin yargıları vardır.
-Çevreleri tarafından titiz, dürüst olarak tanımlanırlar.

Kaç çeşit mükemmeliyetçilik vardır? Örneklerle açıklayabilir misiniz?
Hewitt&Flett mükemmeliyetçiliği 3 boyutta değerlendirmiştir.
Ben merkezci Mükemmeliyetçilik: Gerçekçi olmayan, ulaşılması imkânsız standartları kişinin kendisine empoze etmesidir. Kişi kendini eleştirme eğilimindedir. Hataları, eksikleri kabul etmekte zorlanır. Örneğin; Marketten pirzola alan Ahmet eve geldiğinde etin yağlı olduğunu görür. Bunun üzerine kendisine kızar istediği eti alamadığı için. Eti alırken daha fazla dikkat etmesinin gerekli olduğunu kendine vurgular. Ahmet’in bu davranışı kendine yönelik katılığını da göstermektedir.
Öteki merkezli mükemmeliyetçilik: Bu kişiler gerçekçi olmayan şekilde çevresindeki insanlardan aşırı talepkâr olma eğilimindedirler. Çevresindeki kişilerin kendi belirledikleri standartlara uymasını beklerler. Örneğin; Ahmet evdeki bulaşıkları makineye kendi koymaktadır. Eşi koyduğunda tabakları sık, aralıksız koyduğu, bardakları iyi yerleştirmediği için rahatsız olmaktadır. Eşi koyduğunda tabakları aralıklı koy, bardakları yan koyma, kaşıkları üst üste koyma diye müdahale etmektedir.
Toplumsal merkezli mükemmeliyetçilik: Bu kişiler toplumun beklentilerini abartırlar. Bu standartları yakalayamayacağına inanırlar. Bununla birlikte toplum tarafından onaylanmak için bu standartlara uymaya çalışırlar. Örneğin, toplumun evlilikle ilgili; kadın erkekten büyük olmamalı inancına sahip olan kişi âşık olduğu kişiyle evlenmekte zorlanmaktadır. Birçok açıdan uyumlu olduklarını düşünmesine rağmen eşinin kendisinden 5 yaş büyük olmasını tolere etmekte zorlanırlar.

Mükemmeliyetçiliğin altında yatan temel nedenler nelerdir?
Mükemmeliyetçi kişiliğin gelişimini etkileyen nedenlerden biri anne baba tutumlarıdır. Aşırı müdahaleci ve baskıcı ebeveynler büyüttükleri çocuklarının hata yapmaması adına yoğun bir çaba harcarlar. Çocuklar, yaptıkları davranışların sonucunda ebeveynlerinin kendilerine müdahale edeceğini ya da cezalandırabileceğini zamanla fark ederler. Bu durumları yaşamamak adına işlerini belli standartlarda yapmaya çalışır. Bu tutumları da zamanla gelişir. Diğer bir neden de anne ve babadan biri mükemmeliyetçi olduğunda çocuğun da bu davranışları model almasıdır.

Mükemmeliyetçi kişilikte olan bireyin hayatındaki olumsuz yansımalarından bahseder misiniz?
Bu kişiler aşırı sorumluluk hissederler ve vicdanlı kişilerdir. Bu sorumluluk hissiyatı bazen işleri yapmalarını zorlaştırır. Bu nedenle de bir işe başlamak oldukça zor olabilir. Bir işe başlayamadıklarında da bu kez yapmadıkları için kendilerine kızarlar.
Başarısızlık durumlarında veya sorunlar var olduğunda yaşadığı andan zevk alamazlar. Sürekli bir adım sonrasını ya da ne yapacaklarını düşünürler. Arkadaşlarıyla buluşsa da aklı sorun olan durumdadır.
Yaşamlarındaki olayları kendi sınırlarına göre değil, kendilerinde var olduğuna inandıkları ve kendileri ile ilgili ulaşmak istedikleri sınırlara göre değerlendirdikleri için mutsuz olurlar. Başarısızlıklar yaşam sorunları ile birleşince bu bakış açısı depresyona neden olabilir.
Yaptıkları iş kendilerine zevk veren bir durum dahi olsa belirledikleri hedeflere ulaşmak için çabaları nedeniyle o durumdan zevk almaları zorlaşır. Örneğin 5 çayı içmek için çay demleyen Ahmet’in birkaç bardak çay içtikten sonra istememesine rağmen çayı bitirmek için kendini ve çevresini zorlayarak çay içmeye çabalaması.
Başarısızlık durumlarından çok rahatsız oldukları için başarısızlık durumlarında çok kolay moralleri bozulur. Kendilerini toparlamaları oldukça zor olur.
Stres durumlarından çabuk etkilenirler. Hiç hata yapmamaya çabaladıkları için sıklıkla kaygı yaşarlar.
Kişisel standartlarını çevresindeki kişilerden beklemeleri ve diğer insanları bu standartlara uymak için zorlamaları nedeniyle ilişkilerde zorluk yaşarlar.

Kişi kendisinin mükemmeliyetçi olup olmadığını nasıl anlar? Kendisine nasıl yönelmelidir?
Aşağıdaki özelliklerin birçoğu kişide varsa mükemmeliyetçilikten bahsederiz.
-Bir işten tatmin olabilmem için onu mükemmel yapmam gerekir.
-İlişkilerimde gerekli şekilde davranırsam sorun yaşamam.
-İşlerimi yaparken grupla çalışmak yerine kendi başıma yapmayı tercih ederim. Kendim yaptığımda bir sorun çıkmayacağına inanırım.
-İnsanlar işleri en iyi şekilde yapmamı beklerler.
-Fiziksel görünümümün davranışlarımın en iyi şekilde olması için elimden geleni yaparım.
-Başka birinden bir işimi yapmasını istediğimde eksiksiz yapmasını beklerim.
-Birlikte olduğum kişiler hata yaptığında onlara hatalarını göstermeliyim ki tekrarlamamayı öğrensinler.
-Çevremdeki insanların benimle ilgili ne düşündükleri oldukça önemlidir.
-İşimde işler istediğim gibi gitmezse ya da başarısız olursam ciddi hayal kırıklığı yaşarım.

Aile içinde mükemmeliyetçi kişiliğe sahip anne-babanın çocuklar üzerinde etkileri ve bu durumun eşler arasındaki ilişkiye etkileri nelerdir?
Bu kişiler birlikte oldukları kişilerin yaptıkları hataları her defasında gösterirler. Bazı hataları görmezden gelme ya da önemsememe gibi bir yaklaşımı yoktur. Hataları özellikle vurgulayarak gösterir ki eşi ya da çocuğu aynı hataları tekrarlamasın diye. Bu kişiler için her hata oldukça önemlidir. Birlikte yaşadıkları kişiler tarafından da sevilmek ve eleştirilmemek adına bu kişiler yaptıkları işleri oldukça iyi yapmaya çalışırlar ki bu durumda sorumlulukların paylaşımında dengesizlikler oluşabilir. Daha önce de vurguladığım gibi çevresindeki insanların kendileri ile ilgili düşüncelerini çok fazla önemsedikleri için, ilişki problemlerinin ortaya çıkışına neden olabilir. Özellikle öteki mükemmeliyetçi kişiler belirledikleri hedefleri karşısındaki kişiden yapmasını istediğinde çocuğu ve eşi kendi istediği şekilde yapamadığında oluşan sorunun 2 boyutu vardır. Mükemmeliyetçi kişide işin istediği gibi olmaması öfke yaratırken, eş veya çocuk zorlandığı için karşı tarafa kızgınlık duyabilir. Özellikle çocuklarda bu nedenle yetersizlik duyguları gelişebilir.

Mükemmeliyetçilikle baş edebilmek için neler yapılabilir? Tavsiyeleriniz nelerdir?
Yaşamın güzellikleri, bizi mutlu eden yanları olduğu gibi bizi zorlayan olumsuz yanlarının olduğunu da kabul etmek. Kişisel sınırlarının farkına varmak, sınırları ve koşulları zorlayarak en iyiyi yapmaya çalışmak yerine yapabildiğiniz kadarını yapmak, zorlandığınız noktalarda bunun nedenlerini anlamak ve zaman zaman da yardım isteyebilmek. Kişinin mükemmeliyetçi limit ve standartlarının farkına varması ve bunları kendine ve çevresine uygun hedeflerle değiştirmesi. Hataları karşısında öncelikle kendine ve çevresine esnek olabilmesi.