Gönül Dergisi | Kültür ve Medeniyet Dergisi Gönül Dergisi
Her sektörde kritik önem taşıyan parametrelerin hassas şekilde ölçülmesi ve zaman içinde kontrollerinin yapılması gereklidir. Hammadde depolanmasından üretime, nakliyeden tüketiciye sunuma kadar pek çok aşamada ilgili parametrelerin ölçülmesi gerekir. Yoksa doğru ölçü vermez ve iş güvenliği açısından birçok riskleri de beraberinde getirir.
Peki bir cihazın doğru ölçtüğünden nasıl emin olabiliriz? İşte bu noktada kalibrasyon kavramı hayatımıza girer.
Kalite güvencesinin sistematik bir şekilde sağlanmasında kullanılan uluslararası ISO 9000 serisi ve eş diğer standartlar, kalite teminatının en önemli unsurlarından olan ölçme ve kontrol ekipmanlarının kontrolünü de içermektedir.
Kalibrasyon işlemi bir deneydir. Kalibrasyon deneyleri kontrollü bir ortamda yapılmalıdır. Kalibrasyon sırasında özenli ve yazılı çalışma yapılması önemlidir. Kalibrasyon işlemi eğitimli kişilerce yapılmalı ve çalışmanın yapıldığı ortama ait veriler, kullanılan teknik ekipmanlar, kalibrasyonda uygulanan yöntemler, ölçüm belirsizliği ve sonuçlar, kalibrasyon raporunda belirtilmelidir.
Ölçü aletleri, zamana, kullanım şartlarına, ortama ve madde tipine göre zamanla yaşlanırlar. Bu sebepten dolayı ölçü aletlerinin belirli periyotlarla mutlaka kalibrasyon yapılması gerekmektedir. Kalibrasyon periyotları cihazın özelliklerine ve kullanım şartlarına göre değişiklik gösterecektir. Örneğin, pek çok sektörde en sık ölçülen parametrelerden biri sıcaklıktır. Sıklıkla kullanılan sıcaklık ölçerler; problu termometreler, yüzey sıcaklığı ölçerler ve infrared termometrelerdir. Bu cihazların her biri için farklı yöntemler mevcuttur.
Örneğin, problu termometreler için düşük sıcaklıklarda ve yüksek hassasiyet gerektiren uygulamalarda sıvı banyoları, yüksek sıcaklıklarda ise kuru blok kalibratörler kullanılır. Yüzey sıcaklığı ölçerler için özel yüzey plakaları, infrared termometreler için ise blacbody adı verilen özel cihazlar kullanılır.
Yine yaygın olarak ölçülen bir diğer parametre de basınçtır. Basınç ölçerler; vakummetreler, fark basıncı ölçerler ve barometreler gibi gruplara ayrılabilir. Bu cihazların kalibrasyonu el pompaları, dijital kalibratörler veya dead-weight tester kalibratörleri vasıtasıyla yapılabilir.
Ölçme ve test ekipmanlarının kontrolü ve kalibrasyonu sayesinde üretim ve kontrol esnasında yapılan ölçümlerin uygunluğu güvence altına alınmış olur. Kalibrasyon ile sağlanan bu güvencenin sürekliliği ise söz konusu ekipmanların belirli periyotlarda tekrar edilmesi gereken “izlenebilir kalibrasyonu” ile sağlanır.
Kalibrasyon bir ayar değildir. Başka bir ifade ile kalibre edilen ekipman veya cihazın ayarlanmış olmadğını ve kalibrasyondan sonra doğru değeri gösteren cihaz haline gelmediğini bilmemiz gerekmektedir.
Kalibrasyondan amaç, kullanılan cihaz veya ekipmanın gerçek değere oranla ne kadar hata yaptığının belirlenmesidir.
Kalibrasyon sonunda tespit edilen hata miktarı göz önünde bulundurularak doğru değere ulaşılır. Hatası olan ürünler kullanılmamalıdır. Aksi halde doğru ölçümler yapılamaz. Maalesef bugün yeterince bu konuya önem verilmiyor. Bir cihazın hatalı ölçüm yapmaması için periyodik bakımlarının yapılması gerekir. Bozulmasını beklememek gerekir.
Doğru bir başlangıç için öncelikle doğru bir kalibrasyon tanımı yapmak gerekir.
ISO 1012 de tanımlanmış şekli ile kalibrasyon:
“ Belirlenmiş şartlar altında, bir ölçüm cihazı veya ölçüm sisteminin gösterdiği değerler veya bir malzeme ölçümü veya bir referans malzemenin gösterdiği değerler ile ilgili bir referans standartın ortaya koyduğu değerler arasındaki ilişkinin kurulduğu operasyonlar serisidir.”
ISO 9000’de kalibrasyona ilişkin bir tanıma rastlamamakla birlikte, ilgili maddedeki şart ve esasları dikkate alarak aşağıdaki nitelikte bir tanım yapmamız mümkündür.
Kalibrasyon; belirlenmiş şartlar altında, kalibre edilen ekipmanın gösterdiği değer ile doğru değer arasındaki hatanın bir ulusal yada uluslararası standart ile dökümante ilişki içinde ve bilinen bir belirsizlik ile belirlenmesi anlamına gelir.
Tanımlardan da anlaşılacağı gibi kalibrasyon aslında bir karşılaştırma işlemidir.
Karşılaştırma sırasında doğruluğundan emin olduğumuz bir referansa ihtiyaç duyarız. Bu referans ile tespit edilen gerçek değerler karşısında, kalibre edilen cihazın söz konusu referans değerden ne kadar fazla yada az gösterdiğine bakılarak fark dökümante edilir.
Bu işlemin ISO 9000 açısından geçerli olabilmesi için 4.11 maddesindeki ölçüm ve test ekipmanlarının kontrolü, kalibrasyonu konusunda söz edilen gereklilik ve esaslarda değinildiği gibi üç temel koşulun sağlanması gerekmektedir.
Tanımda da sözü edilen bu koşullar; kalibrasyonun belirlenmiş şartlar altında yapılması, izlenebilir olması ve kalibrasyon işleminin bilinen bir belirsizlik ile yapılmasına ilişkin şartlardır.
