Gönül Dergisi | Kültür ve Medeniyet Dergisi Gönül Dergisi
Çizgi filmlerin özelliklerinde neler var ve çocukların değerler eğitiminde çizgi filmlerin rolü nedir?
Değer kavramına ilişkin pek çok farklı tanım bulunmaktadır. Örneğin Schwartz, değeri “bir kişinin veya başka bir sosyal varlığın hayatında akılcı ilkeler olarak hizmet eden, önemi değişen, arzu edilen dönüşümsel hedefler” olarak tanımlar; Ülken ise her toplumda onun sahip veya bağlı olduğu kültürü meydana getiren inançlar, fikirler ve normlar sistemi olarak ifade eder. Değerler insanın doğruyu yanlışı ayırt etmesinde büyük bir role sahiptir. Bu nedenle küçük yaşlardan itibaren değerlerin kazandırılması önem arz etmektedir. Değerlerin kazandırılmasında okul öncesi dönemin oldukça önemli olduğu bilinmektedir. Çocuklar bu dönemde televizyonla tanıştıklarında çizgi filmler ilk tercihleri arasında yer alır. İzledikleri çizgi filmlerin etkisinde kalan çocuklar bunlarda gördüklerini yaşamlarında uygulamaya çalışabilir. Çizgi filmler çoğu zaman eğlendirirken eğitmeyi amaçlar. Çocukların hayal gücünün gelişimine katkı sağlar. Bir çizgi filmin yapısı öykü ve karakterler olmak üzere ikiye ayrılır. Her çizgi filmde bazıları insan bazıları da insan dışındaki varlıklar olmak üzere çeşitli karakterler yer alır. İnsan karakterlerin yer aldığı çizgi filmler insanda daha çok gerçeklik duygusu yaratır. İnsan dışı varlıkların yer aldığı çizgi filmler ise izleyenlerin hayal güçlerini geliştirmektedir. Bazı çizgi filmler karakterleriyle tanınır, karakterlerin davranışları, sözleri ön plana çıkar hatta bu çizgi filmler anılırken de karakterlerinin adlarıyla anılırlar. Çocukların çizgi filmlerdeki karakterleri örnek aldıkları düşünüldüğünde karakterlerin belli değerleri üzerlerinde taşımaları gereği ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle pek çok çizgi filmde karakterler davranışlarıyla çocuklara örnek oluşturacak biçimde çizilmeye çalışılır. Ayrıca çizgi filmin temelini oluşturan öykü bir kurguya dayanır, bu kurgu oluşturulurken izleyicilere çoğunlukla bir ileti verilmeye çalışılır. Bu iletide belli değerler üzerinde durulabilir. Dolayısıyla çizgi filmler çocuğun eğitiminde, değerlerin kazandırılmasında etkin rol oynar. Çocuğun izlediği çizgi filmde hangi değerlerin yer aldığının bilinmesi ebeveynlerin henüz bilinçli seçimler yapamayan çocuğu yönlendirmeleri açısından önem taşır. Bilinçli ebeveynler tarafından seçilerek izlettirilen çizgi filmler çocuğun hayatını olumlu etkileyerek ona yön gösterir. Çizgi filmlerin eğitimde daha sık kullanıldığı günümüzde değerlerin çizgi filmlerde davranış ve ifadelerle belirtilmesi bu çizgi filmlerin değerler eğitiminde kullanılmaya uygun olduğunu gösterir. Teknoloji kullanımının giderek yaygınlaştığı göz önünde bulundurulduğunda çizgi filmlerin hem eğitimde hem de değerler eğitiminde daha da önemli bir rol oynayacağını söyleyebiliriz.
Değerler eğitiminde önemsenen ve söz konusu edilen temel evrensel değerler nelerdir?
Değerler eğitimi ailede başlamakta, okulda devam etmektedir. Değişen yaşam şartları değerlerin okullarda sistemli bir şekilde öğretilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Son yıllarda okullarda değerler eğitimine verilen önem artmış, MEB değerler eğitimini müfredata planlı bir şekilde yerleştirmiştir. MEB’in kabul ettiği kök değerler adalet, dostluk, dürüstlük, öz denetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverliktir. Her toplumda değerlerin aktarımı oldukça önemlidir. Değerlerin küçük yaşlardan itibaren öğretildiği toplumlarda toplum düzenini bozan olaylarla daha az karşılaşılır. Bundan dolayı değerler, programlı bir şekilde okullarda öğretilmelidir. Evrensel değerler toplumlar arasında ortak kabul gören değerlerdir. Birçok toplum tarafından kabul gören evrensel değerler arasında adalet, ahlâk, yardımseverlik, barış, eşitlik, sevgi, çalışkanlık, dayanışma, dürüstlük, saygı, sorumluluk, inanç, temizlik, estetik, özgürlük, vatanseverlik gibi değerleri sayabiliriz. Günümüzde değerlere verilen önemin artması sonucu üniversitelerde sadece değerler eğitimine yönelik olarak bölümler açılmaya başlanmış, değerler ve değerlerin önemli bir bölümünü oluşturan evrensel değerlere yönelik çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Bu değerlerin kazandırılması dünya devletlerinin ortak bir paydada buluşması ve düzenin sağlanması açısından gereklilik arz etmektedir.
Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde neler var ve çizgi filmlerin değerler eğitimiyle ilişkisi bakımından nasıl bir değerlendirme alanı açıyor?
Abraham Maslow, 1943 yılında yayımladığı “Bir İnsan Motivasyonu Kuramı” başlıklı makalesinde ihtiyaçlar piramidi olarak da bilinen ihtiyaçlar hiyerarşisini ele almıştır. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi biyolojik ve fiziksel ihtiyaçlar (hava, yeme-içme, barınma, ısınma, cinsellik), güvenlik ihtiyacı (iş, servet, sağlık, korunma, güvenlik, düzen, kanun, sınır, istikrar), ait olma ve sevgi (aile, sevgi, dostluk, çalışma/iş grubu vb.), özdeğer ve özsaygı (başarı, statü, sorumluluk, itibar, saygı vb.), kendini gerçekleştirme (ahlâk, kabul etme, doğal olmak, yaratıcılık vb.) olarak beş basamaktan oluşmuştur. Maslow’a göre motivasyonu sağlayan fizyolojik ihtiyaçtır. Aşırı ve tehlikeli derecede aç olan bir insan için yemekten başka ilgi duyacağı bir şey yoktur. Maslow’un hiyerarşisi daha sonra tekrar gözden geçirilerek hiyerarşinin basamak sayısının yedi olması gerektiği öne sürülüp hiyerarşiye bilme-anlama (bilme, anlama, öz farkındalık vb.) ve estetik ihtiyaçlar (güzellik, denge, form vb.) basamakları eklenmiştir. Hiyerarşi son halinde ise 8 basamaklıdır. Aşkınlık/öz aşkınlık basamağı eklenmiştir ancak hiyerarşinin 8 basamaklı hali çok fazla kabul görmemiştir. Altun, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi ile Schwartz, Spranger, Rokeach, Naagarazan, Birkök ve MEB’in değer sınıflamasını ilişkilendirmiştir. Birkök’ün değerleri Altun tarafından olgusal değerler, bunun dışında kalanlar ise Birkök tarafından davranışsal değerler olarak sınıflandırılmıştır. Maslow’un ihtiyaçlar piramidinin her bir basamağı değerlerle ilişkilendirilmiştir. Fizyolojik ihtiyaçlar (temiz olma), güvenlik ihtiyacı (tedbir), sevgi ve ait olma ihtiyacı (sevgi, dostluk, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverlik, dinî inanış), özdeğer ve özsaygı ihtiyacı (özdenetim-özgüven, dürüstlük, sabır, saygı), bilme ve anlama ihtiyacı (bilim), estetik ihtiyacı (sanat, estetik), kendini gerçekleştirme ihtiyacı (adalet, eşitlik, özgürlük) değerleriyle ilişkilendirilmiştir. İhtiyaçları karşılanarak değerleri kazanan bireyler toplumda önemli yerlere gelerek toplumun gelişmesine katkıda bulunur. Çizgi filmler bu değerlerin kazandırılmasında büyük rol oynamaktadır. Okulda öğretilen değerleri destekleyici niteliktedir. Burada değerleri doğrudan söyleyerek ve öğretici bir dil kullanarak yapılacak olan değerler eğitiminin, çocuklar üzerinde olumsuz bir etki yapacağını da dikkate almak doğru olacaktır. Çocuk değerleri yaşayarak keşfetmelidir, bu şekilde keşfedilen değerler zihninde daha kalıcı bir yer edinecektir. Çizgi filmlerle değerleri keşfeden çocuk bunları yaşamında uygulamaya çalışacaktır.
TRT Çocuk Kanalı üzerinden bir değerlendirme yapmak gerekirse, bizim çizgi filmlerimizde değerler açısından nasıl bir konu ağırlığı var ve eksik olduğunu düşündüğünüz şeyler nelerdir?
Değerler eğitiminde televizyon ve internet gibi çocukları daha okul öncesi dönemden itibaren etkilemeye başlayan araçların değerler eğitiminde dikkate alınması gerekmektedir. Türkiye’de yayın yapan çocuk kanallarının artmasıyla birlikte çocuklar daha fazla seçenekle karşı karşıya kalmaktadır. Burada çocuğun doğru programları izlemesinin önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. 2008 yılında yayın hayatına başlayan TRT Çocuk Kanalı 3-14 yaş grubu çocuklara yönelik yayın yapmaktadır. Çocukların eğitilmesini ve bilinçlenmesini oyun ve eğlence yoluyla oluşturmayı hedeflemiştir. TRT Çocuk kanalının yayın hayatına girmesiyle yerli yapımlar daha çok izlenmeye başlamıştır. Bu çizgi filmlerde Türk toplumuna ait değerler de verilmektedir. Bu durum çocuğun kendi toplumuna ait değerleri içselleştirmesinde büyük önem taşımaktadır. Çocuğun yerel değerleri kazanmasında TRT çocuk kanalı ağırlıklı olarak yerli yapımlara yer vermesi dolayısıyla ön plana çıkmaktadır. TRT Çocuk kanalında yayımlanan 9-11 yaş grubu çocuklara yönelik Türk yapımı çizgi filmlere bakıldığında bu çizgi filmlerin belli değerler üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Estetik, özgüven, yardımseverlik değerleri bu çizgi filmlerde oldukça fazla iken adalet, eşitlik, özgürlük gibi değerlere az yer verilmiştir. Çizgi filmlerdeki değerlerin tespit edilmesiyle hangi değerlerin, hangi çizgi filmler aracılığıyla 9-11 yaş grubundaki çocuklara kazandırabileceği açıklık kazanmaktadır. Ayrıca yeterince yer verilmeyen değerler belirtilerek yapımcılara bu değerlere yer vermeleri doğrultusunda öneride bulunulmaya çalışılmıştır. Çizgi film yapımcılarının değerler bakımından yeterince zengin olmayan çizgi filmlerde daha fazla değere yer vermeleri bu çizgi filmlerin izlenme oranlarını artırabilir. Yerel değerlere daha fazla yer verilmesi Türk çocuklarının bu değerleri daha iyi öğrenmelerini sağlayacaktır. Böylelikle yurt dışında bunları izleyen Türk çocukları da yerel değerlerinden kopmamış olacaktır. Çizgi filmlerdeki değerleri ele alan çalışmaların çoğunlukla okul öncesi ve ilkokul dönemi çocuklara yönelik yapıldığı göz önünde bulundurularak 12-14 yaş grubu çocuklara hitap eden çizgi filmlerdeki değerler üzerinde durulabilir.
