Gönül Dergisi | Kültür ve Medeniyet Dergisi Gönül Dergisi
Gıda okuryazarlığı nedir ve gıda okuryazarlığının bileşenleri nelerdir?
Gıda okuryazarlığına ilişkin farklı kültürlerde farklı tanımlamalar bulunmakla birlikte, toplumumuza uygun olacak şekilde alan uzmanlarının görüşleri ile desteklenerek gıda okuryazarlığı kavramı; “bireyin enerji ve besin ögeleri ihtiyacını karşılayacak düzeyde besin alımına yönelik olarak planlama ve yönetim, seçim, hazırlama ve tüketim süreçlerini kapsayan birbiriyle ilişkili bilgi, beceri, tutum, değer ve davranışlar bütünü” olarak tarafımca tanımlanmıştır. Gıda okuryazarlığının “planlama ve yönetim”, “seçim”, “hazırlama” ve “tüketim” olmak üzere dört boyutu bulunmaktadır.
Gıda okuryazarı bir kişi asgari şartlarda hangi bilgilere haiz olmalı?
Belirlenen bileşenler ve tanımlama doğrultusunda gıda okuryazarı bir birey, tüm öğünlerde tüketeceği besinin içerdiği besin öğelerini ve miktarlarını belirleyebilmeli, enerji ihtiyacını karşılamada öz-farkındalık gösterebilmeli, besinler için gerekli zaman, konum ve maliyeti göz önünde bulundurmalı, besinlere ilişkin her türlü kaynağı değerlendirebilmelidir. Besinlerin farklı kaynaklardan seçilebileceğini ve bu kaynakların avantaj ve dezavantajlarını bilmeli, besinlerin içeriğini ve kalitesini değerlendirebilmeli, besin maddelerine ait etiketleri okuyabilmeli, besin temin edilecek işletmenin sahip olması gereken sertifika, belge ve ilgili bakanlık onaylarını dikkate alabilmeli, inançlarına uygun ve yerli üretim besinleri tercih etmelidir. Gıda güvenliğine ilişkin temel hijyen, güvenlik ve paketleme kurallarına uygun davranabilmeli, mevcut malzemelerle uygun pişirme yöntemini kullanarak sağlıklı öğün hazırlayabilmeli, her mutfakta bulunan temel araç-gereçleri etkin şekilde kullanabilmelidir. Beden kütle indeksini uygun değerler arasında tutacak şekilde beslenebilmeli, farklı beslenme düzenlerine ve enerji tüketim durumlarına göre günlük enerji ihtiyacına uygun şekilde beslenebilmelidir. Ayrıca, genetik ve kronik hastalıklara yol açabilecek besinleri tüketmekten kaçınmalı, beslenmenin sosyalleşmedeki önemini ve kişisel mutluluğu etkilediğini bilmeli, günlük ihtiyaca uygun su tüketmeli, mevsimine uygun sebze ve meyve tüketimine önem vermelidir.
Sağlık problemlerinin ve beslenme sorunlarının önlenmesinde gıda okuryazarlığı nasıl bir yerde duruyor?
Birey beslenme sürecine ilişkin planlama ve yönetim, seçim, hazırlama ve tüketim boyutları doğrultusunda kendi beslenmesini yaşantısına ve sağlık durumuna uygun şekilde yönetebilirse sağlık problemlerinin ve beslenme sorunlarının önüne geçebilir. Öncelikle bireyin kendisinin farkında olması gerekir. Günlük yaşantı şekli (hareketli, durağan, vs.), farklı beslenme düzenleri (oruç, diyet, vs.) ve farklı beslenme ortamlarında (düğün, açık büfe, piknik, vs.) vücudun ihtiyacı olan besin içerikleri ve tüketilen enerji ihtiyacının karşılanması gerektiğinin bilincinde olunması gerekmektedir. Özellikle genetik açıdan bazı bireyler birçok hastalığa yakalanabilme eğiliminde olduğundan dolayı, gıdaların hastalıklara etkisinin farkında olabilmek ve beslenme sistemini bu doğrultuda idame ettirebilmek sağlık açısından oldukça önemlidir. Buradan hareketle gıda okuryazarı bir birey, genetik ve kronik hastalıklara karşı farkındalık göstererek yeterli ve dengeli beslenebileceğinden dolayı sağlık sorunlarının önüne geçebilecektir.
Gıda okuryazarı bireyler yetiştirilmesinin önemi nedir, gıda okuryazarlığı eğitiminde nasıl bir program ve yöntem izlenmeli? Gıda okuryazarlığı eğitiminin bireysel ve toplumsal bağlamda ne gibi geri dönüşleri olacağını düşünüyorsunuz?
Değişen dünya beslenme sisteminde ülkemizde de olduğu gibi fast food beslenme yaygınlaşmaktadır. Özellikle pandemi döneminde dahi gıda işletmelerinin kapalı olması fast food beslenme alışkanlığının önüne geçememiştir. Paket servis ile fast food beslenme halen devam etmektedir. Öncelikle bireyin beslenmesinin kendisi için öneminin kavratılması gerekmektedir. Yeterli ve dengeli beslenmeye ilişkin öz farkındalık oluşturulması ancak kalifiye ve uygulamalı bir eğitimle sağlanabilir ve pekiştirildikçe davranış haline dönüşebilir. Farklı ülkelerde gıda okuryazarı birey yetiştirmeye ilişkin formal ve informal öğrenme ortamlarında çeşitli eğitim modülleri uygulanarak özellikle kişilik özelliklerinin ve alışkanlıkların şekillendiği ilkokul ve ortaokul dönemlerindeki bireylerde beslenmeye ilişkin gıda okuryazarlık becerisi kazandırılmaya çalışılmaktadır. 2018 Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre %32 ile Avrupa’nın en obez ülkesi olarak belirlenen toplumuzda da yeterli ve dengeli beslenmeye önem verilmesi gerekmektedir. Ülkemiz öğretim programlarında okul öncesi, hayat bilgisi, fen bilimleri, biyoloji, beden eğitimi ve oyun, beden eğitimi ve spor gibi ders içeriklerinde beslenmeye ilişkin yüzeysel kazanımların yer aldığı, yeterli ve dengeli beslenmeye ilişkin davranışsal öğrenme çıktıları oluşturacak düzeyde içeriklerin bulunmadığı söylenebilir. Buna karşın Milli Eğitim Bakanlığı 2015 yılında yayımlamış olduğu genelge ile okul kantinlerinde düzenlemelere gitmiş olup birçok zararlı gıda maddesinin satışı yasaklanmıştır. 2020 yılı itibariyle de ambalajlı gıdaların kantinlerde satılabilmesi için okul gıdası logosunun zorunlu olması, besin içeriklerinin denetlenmeye başlandığının göstergesidir. Çocuklar sadece okulda yönlendirilmeyle değil hayatının her anında beslenmeye ilişkin farkındalık sahibi olmalıdır. Aksi takdirde kendi beslenme sürecini doğru yönetemeyebilir. Kantinlere ilişkin düzenlemeler olsa da öğretim programlarında maalesef beslenme sistemini doğru yönetebilecek gıda okuryazarlığı becerilerinin kazandırılmasına ilişkin bir yeniden yapılanmanın olduğunu söylemek güçtür. Ülkemizde gıda okuryazarı birey yetiştirmeye ilişkin ciddi düzeyde bir eksiklik söz konusudur. Özellikle sebze ve meyveler hakkında ilgi çekici etkinlikler, sebzelerle etkileşimli uygulamalar, sebzelerin neden önemli olduğuna ilişkin dikkat çekici bilgilendirmeler, sadece gıdaların tüketimi değil yetiştirilmesinden, temizlenmesinden, hazırlanmasına ve porsiyonlanmasına kadar tüm aşamalarda aktif rol üstelenen bir çocuk ilgili gıda maddesine karşı daha fazla bilinç sahibi olabilir. Okul öncesi eğitimin oldukça yaygınlaştığı toplumumuzda çocuklara erken yaş dönemlerinden itibaren kendi beslenme sorumluluklarını yönetmelerini sağlayacak eğitim ve ortamlar oluşturulmalıdır.
Gıda okuryazarlığı ile ilgili araştırmanızdan dikkat çeken sonuçları bizimle paylaşır mısınız?
Özellikle Avusturalya başta olmak üzere birçok ülkede gıda okuryazarlığına ilişkin tanımlama ve çalışmaların olduğu söylenebilir. Her toplumun kendine özgü bir yaşam şekli, gelenek, görenek ve değer yargıları olduğundan bu tanımlar farklılaşmaktadır. Literatürde yer alan diğer tanımlamalardan farklı olarak araştırmada sosyal ortamlardaki gıda işletmeleri ve gıda temin ortamlarının sahip olması gereken gerekli sertifika ve belgelere göre beslenmeyi yönetebilmek, misafir ağırlarken besin ögelerine uygun sofra oluşturma, Ramazan ayı, dini bayramlar gibi farklı beslenme düzenlerinde beslenme sürecini doğru planlama, yeterli su tüketimi, genetik ve kronik hastalıkları dikkate alarak beslenme sürecini yönetme, mevsime uygun beslenme, inançlara uygun beslenme, yerli üretim ürünleri tercih etme, gıdalara ilişkin iletişim kurulabilecek platformları bilme gibi toplumumuza özgü gıda okuryazarlık becerileri ortaya çıkmıştır. Özellikle çok kültürlü bir toplumsal yapıya sahip olsak da helal gıda sertifikası gibi belgelerin besin tercihinde önemli olduğu, milli anlayış doğrultusunda yerli ürün tüketimine önem verilmesi, diğer ülkelere kıyasla sağlık sorunlarına karşı beslenme sorunlarını en fazla ön planda tutarak sağlık okuryazarlığıyla en fazla ilişki kurulabilecek tanımlama olması hasebiyle gıda okuryazarlığının tanımı, boyutları ve bileşenlerinin toplumumuz açısından gelenek, görenek ve toplumun dinamiklerine uygun bir yapıya sahip olmakla birlikte diğer toplumlardaki tanımlamalara kıyasla en kapsamlı gıda okuryazarlığı tanımlaması olduğu düşüncesindeyim. Diğer toplumlarda özellikle değer boyutuna hiçbir şekilde yer verilmemiş olması bu araştırmanın en özgün kısmını oluşturmaktadır.
